België is één van de Europese landen die het zwaarst getroffen wordt door de extreme droogte. De ernst van de droogteproblematiek is eerder deze maand nogmaals gebleken uit een Pano-reportage die onthulde hoe huizen in Vlaanderen scheuren en barsten door de droogte. Oorzaken als opwarming van het klimaat, slecht waterbeleid en een overdaad aan verharde oppervlakten, maar ook het illegaal oppompen van grondwater liggen aan de basis. De reportage bevestigt het belang van de Blue Deal die de droogteproblematiek in Vlaanderen moet aanpakken.
Met de Blue Deal wil de Vlaamse regering de droogteproblematiek van de laatste jaren op een structurele manier aanpakken. Dat wil ze doen met een verhoogde inzet van middelen en juiste instrumenten, met betrokkenheid van de industrie en de landbouwers en met een duidelijke oproep naar de lokale besturen om ook inspanningen te leveren. De Deal bundelt meer dan 70 concrete acties om Vlaanderen te wapenen tegen de waterschaarste en droogte van morgen. Vandaag, 22 maart 2022, is het Wereldwaterdag. Geen beter moment dus om even stil te staan bij de aanhoudende droogteproblematiek in Vlaanderen en hoe gemeenten hun steentje kunnen bijdragen aan deze blauwgroene ambitie.
Lokale maatregelen
Tal van Vlaamse gemeenten en steden maken vandaag al gebruik van verschillende instrumenten om duurzaam om te springen met water. De Blue Deal biedt hen een kader voor het maken van duurzame beleidskeuzes en voor samenwerking met diverse partners en de Vlaamse overheid. Hieronder wordt ingezoomd op de rol van gemeenten in de Blue Deal als plannende en vergunningverlenende overheid.
Als vergunningverlenende overheid
Wat vergunningen betreft, hebben gemeenten een cruciale positie bij de watertoets enerzijds en verhardingen anderzijds. Inzake de watertoets, moeten ze bij de aanvraag van een omgevingsvergunning de schadelijke impact op het watersysteem onderzoeken. Het resultaat van deze watertoets wordt als een waterparagraaf opgenomen in de vergunning. Naast wateroverlast, kunnen onder meer droogte, verhardingen, hemelwateropvang en buffering een invloed hebben op het watersysteem. Daarom moet de toets volgens de Blue Deal uitgebreid worden met een bredere, integrale afweging. Het is evenwel nog wachten op concrete regelgeving die het Departement Omgeving en de Coördinatiecommissie Integraal Waterbeleid daaromtrent zullen opstellen.
Inzake verhardingen, worden omgevingsvergunningen voor het verharden van oppervlakten meestal lokaal afgeleverd. Dat betekent dat lokale besturen een enorme verantwoordelijkheid dragen in het voorkomen van extra verhardingen. Ze moeten die verhardingen een halt toeroepen om de verhardingsgraad niet te doen stijgen en duurzamere alternatieven voorstellen of stimuleren (zoals waterdoorlatende bestratingsmaterialen bijvoorbeeld grasdallen of wadi’s om afstromend water te infiltreren).
Als plannende overheid
Met betrekking tot plannen zijn het opvangen van hemelwater en duurzame ruimtelijke inrichting essentieel in de aanpak van de droogteproblematiek. Met hemelwaterplannen voorzien gemeenten letterlijk ruimte voor water. Dergelijk plan geeft een gedetailleerde visie over hoe hemelwater lokaal moet worden vastgehouden en geïnfiltreerd kan worden aan de bron of gebruikt kan worden als alternatieve waterbron. Het kan ook geborgen worden in bufferzones of vertraagd afgevoerd worden via grachten. Heel wat steden en gemeenten beschikken reeds over een hemelwaterplan, maar uit de Blue Deal blijkt dat de nadruk nog te veel ligt op het afvoeren van water, terwijl het ter plaatse houden van hemelwater ook niet mag vergeten worden.
Om deze reden, verhoogt de Vlaamse Regering het ambitieniveau van hemelwaterplannen tot “hemelwater- en droogteplannen”. Daardoor zullen gemeenten vanaf 2024 enkel nog recht hebben op watergerelateerde subsidies mits het plan voldoet aan dit niveau. Het voordeel van deze ambitie is dat met behulp van lokale en bovenlokale projecten meerdere problemen tegelijk aangepakt kunnen worden, zoals bv. wateroverlast en hittegolven die ook klimaatadaptatie en de circulaire lokale economie begunstigen. De Vlaamse overheid gaat daarnaast de infiltratiebonus onderzoeken, waarbij een beloning kan gekoppeld worden aan creatieve en circulaire hemelwaterprojecten.
Voor wat ruimtelijke inrichting betreft, leveren gemeenten als beheerder van de infrastructuur en de publieke ruimte een belangrijke bijdrage aan de Blue Deal. Bij de inrichting van de steeds schaarsere open ruimten moeten ze op een doordachte wijze beslissingen nemen. Ook hier moet voldoende aandacht besteed worden aan het zo laag mogelijk houden van de verhardingsgraad. Naast het beperken van de verhardingen en het stimuleren van duurzamere alternatieven kunnen gemeenten er ook voor kiezen om (gedeeltelijk) te ontharden (bv. pleinen, parkings, opritten…) of waterpartijen terug open te leggen.
In dit kader worden verschillende overheidsinitiatieven opgezet om lokale besturen te ondersteunen zoals Operatie Perforatie en Vlaanderen Breek uit of de aanpassing van de code van goede praktijk riolering op openbaar domein om meer aandacht te bieden aan infiltratie bij het aanleggen van wegen en pleinen. Ten slotte moeten gemeenten bij het opmaken van ruimtelijke beleids- en uitvoeringplannen, in functie van de droogteproblematiek én met de bouwshift van 2040 in het achterhoofd, ook oog hebben voor zaken zoals de vermindering van ruimtebeslag, de klimaatbestendigheid en het multifunctioneel inzetten van open ruimten.
Alternatieven
Buiten de rol van vergunningverlener en planner, kunnen gemeenten uiteraard ook op verschillende andere vlakken maatregelen nemen voor de droogteproblematiek. Zo kunnen ze bijvoorbeeld:
- slim handhaven (bv. bij illegale grondwaterwinning of lozingen van bemalingswater in de riool) door nieuwe technologieën te gebruiken of kennis en data uit te wisselen;
- lokale partnerschappen creëren (bv. met rioolbeheerders m.b.t. wachtbekkens, bufferbekkens en gecontroleerde overstromingsgebieden);
- waterverspilling tegen gaan door haar burgers te sensibiliseren (bv. met campagnes) of lekverliezen van sluizen en stuwen te herstellen (bv. door het herzien van onderhoudsbudgetten);
- projecten voor het collectief hergebruiken en infiltreren van regenwater uiteenzetten (bv. een gezamenlijk infiltratiesysteem in het kader van nieuwe verkavelingen).
Het is in ieder geval duidelijk dat gemeenten niet ontsnappen aan een blauwgroene toekomst. Ze kunnen het goede voorbeeld geven door te zorgen voor een gepast beleid en het ondernemen van concrete acties. Toch blijft het welslagen van de Blue deal een gedeelde verantwoordelijkheid waar ook andere openbare besturen en organisaties deel van uitmaken.
Zie ook: integrale tekst Blue Deal